Είμαι Ανδριώτης, από τις Μερμηγκιές και από το 1971  μόνιμος κάτοικος Αγγλίας. Επισκέπτομαι την Άνδρο τακτικά και μένω για μεγάλα διαστήματα. Ασχολούμαι κάπως συστηματικά με τα μονοπάτια της Άνδρου τα τελευταία λίγα χρόνια βοηθώντας στις προσπάθειες των πολλών εθελοντών φίλων μου. Εξερευνούσα όμως μονάχος τα βουνά και τις ρεματιές του νησιού για δεκαετίες αφού το αγαπημένο μου χόμπυ είναι ο ορεινός αθλητισμός με τον οποίο άρχισα να ασχολούμαι σοβαρά πριν από τριάντα χρόνια. Αυτό το ερασιτεχνικό σπορ είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο στην Μεγάλη Βρετανία όπου το ευνοεί η μορφολογία του εδάφους – πράσινα βουνά, έλλειψη δασών και πολύ ανεπτυγμένα μονοπάτια. Συμμετέχω τακτικά σε αγώνες με ιδιαίτερη επιτυχία στις μεγάλες αποστάσεις, σε πολλές περιπτώσεις πέραν των εικοσιτεσσάρων ωρών. Ο διάσημος Άγγλος εξερευνητής Ranulph Fiennes με έχει συντροφέψει σε αρκετές εξορμήσεις και ορεινούς μαραθώνιους. Περιληπτικό βιογραφικό μου άρθρο υπάρχει στην περιοδική έκδοση της Αγγλικής οργάνωσης ορεινού αθλητισμού. Αρκετές από τις επιδόσεις μου στις υπεραποστάσεις βρίσκονται σε αυτήν την ιστοσελίδα. Οι Βρετανοί έχουν ανεπτυγμένη σε μεγάλο βαθμό τη συνήθεια της πεζοπορίας. Πολλοί περπατούν στα μονοπάτια και ανεβαίνουν στα βουνά είτε μόνοι τους ή με άλλους μαζί. Επίσης υπάρχουν στη χώρα πολλές οργανώσεις και σωματεία που σχεδιάζουν και οργανώνουν ομαδικές πεζοπορίες (π.χ. Ramblers, Long distance walkers Association) ή ορεινούς αγώνες (π.χ. Fellrunners Association, Welsh Fell Runners Association).  Η οργάνωση των πεζοπορειών και ορεινών αγώνων γίνεται συστηματικά. Τα κατασταστικά αυτών των διαφόρων οργανώσεων περιέχουν λεπτομερείς κανόνες ασφαλείας και συμπεριφοράς. Εκδίδουν ημερολόγια αγώνων περιπάτων με ημερομηνίες, τοποθεσίες, αποστάσεις, βαθμό δυσκολίας, σημεία ελέγχου και ανεφοδιασμού, υποχρεωτικό εξοπλισμό των συμμετεχόντων κλπ. Στην πλειονότητά τους πεζοπορίες και αγώνες χρησιμοποιούν ως βάση τους επαρχιακές pub, κοινοτικές αίθουσες, σχολεία και πολιτιστικά κέντρα. Το αποτέλεσμα από αυτές τις εκδηλώσεις είναι ότι μικρές επαρχιακές και ορεινές κοινότητες και επιχειρήσεις αποκομίζουν οικονομικό όφελος. Μέρος των εισπράξεων από την συμμετοχή συνήθως δωρίζεται σε τοπικές κοινωνικές οργανώσεις και σώματα ορεινής διάσωσης. Περιορισμοί ως προς την τοποθεσία διεξαγωγής αγώνων συχνά επιβάλλονται από εθνικά πάρκα και εταιρείες υδάτων.

Εκτός από το ορεινό τροχάδι τακτικά συμμετέχω και σε πορείες που οργανώνουν περιπατητικοί σύλλογοι στην Βρετανία καθώς και περιπάτους στα μονοπάτια της Άνδρου που οργανώνονται στα πλαίσια της μη κερδοσκοπικής προσπάθειας  ‘Andros Routes’ (του φορέα Κέντρο Σύγχρονης Έρευνας &  Δράσης για την Άνδρο – εν συντομία Ερευνητικό Κέντρο Άνδρου). Επιθυμία μου είναι να μεταφέρω λίγη από την εμπειρία μου στην Άνδρο, όπου, εκτός από συνοδευόμενες εξορμήσεις στα μονοπάτια μας, γίνονται σχέδια για οργάνωση ασυνόδευτων εξορμήσεων και αγώνων δρόμου. Βρετανοί φίλοι και ομοϊδεάτες μου έχουν αρχίσει να επισκέπτονται την Άνδρο και πολλοί επιθυμούν να βοηθήσουν  στην διάνοιξη μονοπατιών και στην οργάνωση ορεινού αθλητισμού.

Μεγάλωσα στην Άνδρο αμέσως μετά τον πόλεμο σε ένα καθαρά αγροτικό περιβάλλον όπου το χρήμα δέν είχε την επιρροή στη ζωή που έχει σήμερα. Οι άνθρωποι ζούσαν μόνιμα στον τόπο και, εκτός από αυτούς που πήγαιναν στα καράβια, δεν ταξίδευαν. Είχαν απ’όλα κι από λίγα και οι βασικές ευκολίες της σημερινής ζωής, φως, δρόμοι και τηλέφωνα δεν υπήρχαν. Κάθε γωνιά της γής καλλιεργούνταν για τις ανάγκες των οικογενειών και μόνο λίγα προϊόντα πωλούνταν σε εμπόρους, συνήθως σε εξεφτελιστικές τιμές. Η μαζική μετανάστευση από το νησί  προς την κοντινή Αθήνα άρχισε την δεκαετία του 50. Θυμάμαι όταν η πρώτη οικογένεια έφυγε από τις Μερμηγκιές. Λίγο λίγο ο τόπος σχεδόν εγκαταλεἰφτηκε. Οι πολιτικοί της εποχής έριξαν όλο το βάρος στην Αθήνα και ο κόσμος πήγε εκεί και σε άλλες πόλεις για μεροκάματο, για λεφτά. Έγιναν οικοδόμοι, θυρωροί, δημόσιοι υπάλληλοι. Η μαζική μεταπολεμική εγκατάλειψη των ορεινών περιοχών από τούς κατοίκους έφερε το αποτέλεσμα που βλέπουμε σήμερα στην Άνδρο: ελάχιστες νέες οικογένειες ασχολούνται με την γη στα χωριά, τα οποία κατά μεγάλο μέρος δίνουν μιά εικόνα ερήμωσης. Εκεί που κάποτε ήταν περιβόλια περιτοιχισμένα και παραβολές δεντροφυτεμένες, τώρα, ως επί το πολείστον, βλέπει κανείς γκρεμισμένους τοίχους και αγκάθια. Οι πλαγιές που κάποτε ήταν φυτεμένες με αμπέλια, συκιές και αχλαδιές είναι τώρα αφημένες στο έλεος των αδέσποτων κοπαδιών.  Όσα δεν κατάστρεψε η εγκατάλειψη και η έλλειψη φροντίδας, τα κατάστρεψαν οι κατσίκες και τα πρόβατα, που συνεχίζουν το έργο τους ανεξέλεγκτα. Παρ΄όλα αυτά ο αριθμός των σπιτιών στα περισσότερα χωριά έχει αυξηθεί σημαντικά και μόνο η οικονομική δυσπραγία έχει μειώσει το ρυθμό οικοδόμησης. Αυτά τα σπίτια είναι εξοχικές κατοικίες που ανήκουν είτε σε παλινοστούντες Ανδριώτες, επί το πλείστον συνταξιούχους, ή σε άλλους, κυρίως Αθηναίους, αφού η κοντινή απόσταση της Αθήνας διευκολύνει επισκέψεις τα Σαββατοκύριακα. Σε μία πρόσφατη επίσκεψη στην Άνδρο από το Υπουργείο Περιβάλοντος και συζήτηση για τα χωροταξικά προβλήματα του νησιού, τονίστηκε το πρόβλημα της μη ανανέωσης του ντόπιου πληθυσμού και της έλλειψης καλλιέργειας της γης και ντόπιας παραγωγής και διάθεσης προϊόντων. Θα ήταν ευχής έργο η κρατική μέριμνα να προχωρήσει πέρα από απλές διαπιστώσεις και η Άνδρος, μαζί με όλες τις άλλες εγκαταλειμένες  περιοχές της χώρας, να ορθοποδίσει.

Δύο τομεἰς που χρειάζεται να αναπτυχθούν άμεσα είναι η καλλιέργεια της γης και ο τουρισμός. Το πρώτο είναι το πιό δύσκολο: η εποχή που πολύτεκνες οικογένειες με πολλά εργατικά χέρια επιζούσαν χωρίς κρατική μέριμνα, έχει περάσει. Πρέπει να γίνουν σοβαρές αλλαγές που να διευκολύνουν μοντέρνες μεθόδους καλλιέργειας και διάθεσης προϊόντων και να επιτρέψουν σε νέες οικογένειες να ριζώσουν στο νησί. Είναι βέβαια προφανές ότι ο τομέας της αγροτικής ανάπτυξης υπόκειται σε αυστηρά όρια που βάζει η ορεινή γεωγραφία του νησιού μας. Αυτό όμως το φαινομενικό μειονέκτημα μπορεί να αντισταθμιστεί από ανάπτυξη στον τουρισμό, που θα βασιστεί στον ορεινό χαρακτήρα της Άνδρου.

Και εδώ μπαίνει ‘’ο από μηχανής θεός’’: Πριν λίγα χρόνια μια μικρή ομάδα οραματιστών εθελοντών από την Άνδρο και από αλλού, ξαναζωντάνεψαν μια παλιά προσπάθεια για την ανακαίνιση αρχαίων δρόμων και μονοπατιών. Οι εθελοντές συγκρότησαν την προσπάθεια ‘Andros Routes’ . Σε παλαιότερες εποχές, πριν την εμφάνιση του αυτοκινητόδρομου, οι επικοινωνίες και μεταφορές αγαθών στην Άνδρο γίνονταν με γαϊδούρια και μουλάρια. Οι κάτοικοι του νησιού χρησιμοποιούσαν ένα τεράστιο σύμπλεγμα δρόμων που ένωνε τα πολλά διάσπαρτα χωριά και τα χωράφια. Ο πιό γραφικός  από τούς δρόμους ήταν η ‘’στενή’’, δρόμος μεταξύ τοίχων αρκετά φαρδύς για να περνάει με άνεση ο γάϊδαρος φορτωμένος.

Η Άνδρος δεν ήταν ποτέ ανεπτυγμένη σαν τουριστικός προορισμός όπως άλλα νησιά. Οι περισσότεροι επισκέπτες της ήταν γηγενείς, κυρίως Αθηναἰοι, λόγω της κοντινής της απόστασης από την Αθήνα. Οι λίγοι ξένοι επισκέπτες ήταν αυτοί που ήθελαν να αποφύγουν την νυχτερινή ζωή και τη φασαρία και προτιμούσαν τις ήσυχες παραλίες, το βουνό και το πράσινο τοπίο. Στόχος και φιλοσοφία της προσπάθειας ‘Andros Routes’ είναι να γίνει η Άνδρος καταφύγιο και τόπος αναψυχής αυτών των επισκεπτών. Σε λιγότερο από πέντε χρόνια δράσης η προσπάθεια έχει αρχίσει νά καρποφορεί. Επισκέπτες, ξένοι και ντόπιοι, προμηθεύονται τους ειδικά σχεδιασμένους χάρτες και περπατούν στα μονοπάτια. Η εθελοντική προσπάθεια έχει ήδη αναγνωριστεί από τους τοπικούς άρχοντες. Είναι ενθαρυντικό ότι και ο Δήμος Άνδρου και το Επαρχείο Νοτίου Αιγαίου εκφράζονται θετικά στην προσπάθεια Andros Routes για την διεύρυνση του πεζοπορικού δικτύου αν και αδυνατούν, προς το παρόν τουλάχιστον, να προσφέρουν όποια υλική συνδρομή, λόγω της οικονομικής κρίσης. Η εθελοντική προσπάθεια συνεχίζεται στηριζόμενη στην προσωπική εργασία, δωρεές και πόρους από πωλήσεις χαρτών, φυλλαδίων και διαφόρων προϊόντων. Η τοπική αυτοδιοίκηση όμως έχει έναν άλλο σπουδαίο ρόλο να παίξει στην όλη προσπάθεια: είναι γνωστό σε όλους μας ότι γίνονται πολλές αυθαιρεσίες σ’αυτὀν τον τόπο. Πολλοί από τους παλαιούς δρόμους έχουν καταστραφεί και ακόμη καταστρέφονται από ανεξέλεγκτη διάνοιξη χωματόδρομων. Ένα αξιοθρήνητο παράδειγμα είναι η καταστροφή του μεγάλου λιθόστρωτου δρόμου μεταξύ Απροβάτου και Παλαιόπολης. Μια παράνομη διάνοιξη πριν λίγα χρόνια επεκτάθηκε πρόσφατα χωρίς καμία αντίδραση από τις αρχές. Σε πολλές περιπτώσεις τα νερά από καινούριους δρόμους χύνονται μέσα σε παλιά μονοπάτια και τα καταστρέφουν. Εάν πράγματι οι αρχές νοιάζονται για τον τόπο θα πρέπει να ελέγχουν απόλυτα την κατάσταση και να μην επιτρέπουν αυθαιρεσίες. Διαφορετικά ο στόχος για έναν καλά ανεπτυγμένο περιπατητικό ορεινό τουρισμό θα αποτύχει.

Η Άνδρος έχει τέσσερες βουνοσειρές παράλληλες μεταξύ τους που διαιρούν το νησί σε πέντε περιοχές. Η μεγαλύτερη και υψηλότερη είναι αυτή της Κουβάρας που επεκτείνεται για 16 χιλιόμετρα στο πιό πλατύ σημείο του νησιού. Με όμορφες κορυφές, η υψηλότερη είναι 997 μέτρα, και καταπληκτική θέα σε όλες τις κατευθύνσεις, αυτό το βουνό θα μπορούσε να είναι μαγνήτης για ορειβασίες. Δυστυχώς λίγοι το περπατούν και οι περισσότεροι από αυτούς είναι ξένοι επισκέπτες. Και ενώ ήταν  σχέδια σε εξέλιξη για μονοπάτια ανάβασης από τις Νότιες πλαγιές μέσα από την Παλιόπολη και τα Απροβάτου, κάποιος είχε την ιδέα να ανοίξει έναν παράνομο χωματόδρομο κατά μήκος της ράχης από τον δρόμο της Βουρκωτής μέχρι την κορυφή των Αγίων Σαράντα. Δυστυχώς για τον τόπο, σε σχετική μου ερώτηση, ο Δήμαρχος δεν έδειξε ιδιαίτερη ανησυχία για αυτήν την παρανομία. Φημολογείται ότι κάποιος, καθοδηγούμενος από περίσσιο θρησκευτικό ζήλο, αποφάσισε να αναστηλώσει το ερειπωμένο εξωκλήσι των Αγίων Σαράντα στην κορυφή και εξασφάλισε τους πόρους για τη διάνοιξη του δρόμου, ή ότι τον δρόμο τον έκανε η Αρχαιολόγική υπηρεσία. Όποια και να είναι η αλήθεια, η διάνοιξη είναι προσβολή για το νησί και υπονομεύει τις προσπάθειες για την τουριστική ανάπτυξη της Άνδρου και την ανάδειξή της ως προορισμού για πεζοπορία. Η μόνη ελπίδα που απομένει είναι να κλειστεί ο δρόμος μόλις τελειώσουν οι οποιεσδήποτε δουλειές γίνουν στους Αγ. Σαράντα και να μεγαλώσουν πάλι τα αγκάθια για να κρύψουν το αίσχος! Ας το σκεφτούν σοβαρά οι αρχές του νησιού αν θέλουν την ανάπτυξη.

Η εμπειρία μου από την Μεγάλη Βρετανία είναι ότι το φυσικό περιβάλλον αξιολογείται σε υψηλό βαθμό για αναψυχή. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού επισκέπτεται τακτικά τα βουνά και γενικά την ύπαιθρο. Σπανίζουν οι αυθαιρεσίες και οι ανθρώπινες επεμβάσεις εκτός από επισκευές στα μονοπάτια. Το πιό υψηλό βουνό στην Αγγλία, Skafell Pike, έχει ύψος 978 μέτρα και είναι χαμηλότερο από το διαμάντι της Άνδρου, την Κουβάρα. 

Είναι πολύ ενθαρρυντικό για τις προσπάθειες του εγχειρήματος Andros Routes του ‘Ερευνητικού Κέντρου Άνδρου’ ότι το ενδιαφέρον ξένων τουριστικών οργανώσεων για διακοπές στην Άνδρο συνεχώς αυξάνεται καθώς αυξάνεται και το ενδιαφέρον των ντόπιων να συμμετέχουν σε οργανωμένες πεζοπορείες. Μόνο όταν οι ίδιοι οι κάτοικοι του νησιού μας συνηθίσουν να έρχονται σε συχνή επαφή με το φυσικό τους περιβάλλον  θα δημιουργηθεί και σοβαρή αντίσταση κατά αυθαιρέτων επεμβάσεων που προσβάλλουν την ομορφιά του τοπίου. Ιδιωτικές τουριστικές πρωτοβουλίες όπως η ‘’Trekking Andros’’ συμβάλλουν θετικά στην τουριστική ανάπτυξη του νησιού και θα μπορούσαν να βοηθήσουν στο έργο της διάνοιξης και διατήρησης των μονοπατιών με το να παροτρύνουν τους πελάτες τους να συμμετέχουν σε τέτοιες δραστηριότητες όταν επισκέπτονται το νησί. Έχοντας καλή γνώση της τάσης για αυθεραισίες και παράνομες διανοίξεις δρόμων σ’αυτόν τον τόπο, θα συμβούλευα μεγάλη επιφυλακτικότητα στη διαφήμιση του ‘’4×4 off road adventure’’ από την ‘’Trekking Andros’’. Στην Βρετανία υπάρχουν μονοπάτια που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τέτοιου είδους αναψυχή αλλά δυστυχώς και εκεί αρκετές φορές γίνεται παράνομη χρήση μονοπατιὠν πεζοπορίας από ‘off road’ οχήματα παρά τις απαγορευτικές πινακίδες. Οι καταγγελίες είναι συχνές και οι παρανομούντες τιμωρούνται. Έχω υπ’όψη μου περίπτωση φίλου μου που πρόσφατα αρνήθηκε να παραμερίσει για να τον προσπεράσει ένα 4×4 σε μονοπάτι πεζοπορίας.

Και οι δυό πόλοι ανάπτυξης της Άνδρου χρειάζονται καλό σχεδιασμό και σωστή εκτέλεση. Ο πεζοπορικός τουρισμός πρέπει να σχεδιασθεί έτσι που να προσφέρει απόλαυση στους επισκέπτες αλλά ταυτοχρόνως να δείχνει σεβασμό στον πληθυσμό που ζεί και εργάζεται στον τόπο. Και επειδή οι εθελοντικές προσπάθειες από μόνες τους δεν φτάνουν, πρέπει οι αρχές του νησιού με τα μέσα που διαθέτουν και την εξουσία που έχουν στα χέρια τους να συνδράμουν την προσπάθεια ή και να επιβάλλουν, όπου χρειαστεί, να γίνουν αυτά που πρέπει ώστε η Άνδρος να νοικοκυρευτεί για να μπορέσει να γίνει πόλος έλξης καλού τουρισμού. Η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας θα ωφεληθεί από τον τουρισμό αν τα αγροτικά προϊόντα μπορούν να διατίθενται για κατανάλωση εκεί που παράγονται και σε αυτό θα βοηθήσει η σωστή νομοθεσία. Ας κάνει ο καθένας από τη δική του πλευρά, κάτοικοι, αρχές, εθελοντές και επαγγελματίες, το καλύτερο που μπορεί ώστε να συνδεθούν αυτοί οι δυό πολλά υποσχόμενοι για την Άνδρο πόλοι: τουρισμός και αγροτική-οικονομική ανάπτυξη.

Γιάννης Τριδήμας 

MA, BSc, PhD, Μηχανολόγος Μηχανικός, Συνταξιούχος

Ανδριώτης, μόνιμος κάτοικος Μεγ. Βρετανίας