Δεκέμβρη του 2016 τα βήματά μου μ’ έφεραν στο ποτάμι διά μέσου του μονοπατιού “6” που συνδέει τ’ Άχλα με τη Βουρκωτή (ένα είναι “Το Ποτάμι” για μένα!). Εκεί κάπου κοντά στο διάσημο, ιστορικό πέτρινο γεφύρι, συνάντησα για μια ακόμη φορά σε πλήρη ανθοφορία τα πιο σπάνια αλλά και από τα πιο όμορφα χειμωνιάτικα λουλούδια που έχω δει στην Άνδρο. Μιλώ για το φυτό που είναι γνωστό επιστημονικά ως ο “Γάλανθος της Ικαρίας” (Galanthus ikariae), κοινώς και ως “σκουλαρίκι” ή “σκουλαρικάκι”. Οι γάλανθοι εν γένει και κυρίως το πιο κοινό και ευρέως διαδεδομένο είδος στην Ευρώπη “Γάλανθος ο χιονώδης” (Galanthus nivalis) αποκαλούνται και “snowdrops” (χιονοσταλίδες), λόγω του λευκού χρώματος των αστερόμορφων ανθών, που μοιάζουν να αιωρούνται από το μίσχο τους σαν νιφάδες χιονιού, αλλά, υποθέτω, και διότι στη Β. Ευρώπη τουλάχιστον ανθίζουν στο τέλος του χειμώνα και σηματοδοτούν την έλευση της Άνοιξης. Αυτό όμως δεν ισχύει ακριβώς για τα μεσογειακά είδη, όπως ο “δικός μας” Ικαριώτικος Γάλανθος, που έχουν εποχή άνθησης το καταχείμωνο, μεταξύ Δεκέμβρη και Φλεβάρη.

Ολίγη ιστορία, μυθολογία και εθνοφαρμακολογία επιβάλλεται όταν μιλούμε για φυτά της ανατολικής Μεσογείου, μια που πολλά από αυτά ήταν γνωστά στους κατοίκους της περιοχής από πολύ παλιά, σε αρκετά αποδόθηκαν θεϊκές, υπερφυσικές, μαγικές αλλά και θεραπευτικές ιδιότητες, άλλα λόγω της απαράμιλλης ομορφιάς τους αφιερώθηκαν σε θεές και θεούς και άλλα μνημονεύονται από αρχαίους φιλοσόφους, φυσιοδίφες και γιατρούς της κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.

“Λευκόια” πιθανώς ονομάζονταν και οι Γάλανθοι κατά την αρχαιότητα, Leucojum είναι επίσης το επιστημονικό όνομα ενός συγγενικού του Galanthus γένους, που έχει λουλούδια με παραπλήσια όψη. Αν και δεν ξέρουμε ακριβώς για ποιο είδος φυτού πρόκειται, αξίζει να πούμε ότι ο Θεόκριτος αναφέρει ότι έφτιαχναν στεφάνια με λευκά άνθη από “Λευκόια” προς τιμήν της Ιούς, καθώς το φυτό αυτό ήταν αφιερωμένο στη καλλονή ερωμένη του Δία, την οποία μεταμόρφωσε σε αγελάδα για να την προστατεύσει από την ζηλιάρα Ήρα. Μια άλλη ιστορία ακόμη συνδέει κάποιο είδος Γάλανθου με την Οδύσσεια: πιθανολογείται πως πρόκειται για το μυθικό βότανο που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα ως αντίδοτο για τα μαγικά φίλτρα της Κίρκης και το οποίο οι θεοί αποκαλούσαν “μώλυ”. Κάτι τέτοιο πιθανώς να σχετίζεται με αντιαφροδισιακές ιδιότητες του φυτού ή και με συστατικά που παραπέμπουν σε ψυχοφάρμακα. Ο Διοσκουρίδης, “πατέρας” της σύγχρονης Φαρμακολογίας το αναφέρει ως φυτό που η χρήση του δρα ευνοϊκά στη λειτουργία της μνήμης. Πράγματι το 1951 στην πρώην Σοβιετική Ένωση απομονώθηκε και χαρακτηρίσθηκε μια δραστική ουσία, ονόματι “Γαλανταμίνη”, που γνωρίζουμε πλέον ότι υπάρχει σε διάφορα είδη Γάλανθου, Λευκόιου αλλά και Νάρκισσου (που στην Άνδρο το λέμε και ζουμπούλι). Ήδη από τη δεκαετία του 1950 στη Βουλγαρία έχει παραχθεί σκεύασμα για τη θεραπεία δυσλειτουργιών του κεντρικού νευρικού συστήματος, ενώ αργότερα αποδείχθηκε πως δρα επιβραδυντικά στη εκδήλωση της νόσου του Alzheimer.

Και ολίγη συστηματική βοτανική επίσης δεν βλάπτει, όσο στρυφνή κι αν μας φαίνεται!

Οι Γάλανθοι μαζί με τα Λευκόια, τους Νάρκισσους, τις Στερνμπέργκιες, τους παραθαλάσσιους κρίνους (Pancratium maritimum), και βεβαίως τις εντυπω-σιακές -πλην ξενόφερτες- Αμαρυλλίδες (όπως το συνηθισμένο στις αυλές της Άνδρου καλλωπιστικό είδος Amaryllis belladona) ανήκουν στην οικογένεια των Αμαρυλλίδων (Amaryllidaceae). Πρόκειται για φυτά μονοκοτυλήδονα, πολυετή-ποώδη, βολβώδη, όπως όλα τα μονοκοτυλήδονα έχουν φύλλα λογχοειδή, που φέρουν σχεδόν παράλληλη νεύρωση, τριμερή άνθη χωρίς διακριτά σέπαλα και πέταλα, αλλά αποτελούμενα από 6 ή 23 μέρη που μοιάζουν με πέταλα και καλούνται «τέπαλα», ενώ τα άνθη τους, έως ν’ αποκαλυφθούν, περικλείονται σε έναν κολεό που λέγεται σπάθη. Πολλά φυτά της οικογένειας αυτής τα γνωρίζουμε ως καλλωπιστικά και χρησιμοποιούνται ευρέως στην κηποτεχνία. Οι Γάλανθοι διακρίνονται από τα συγγενή τους Λευκόια και τους νάρκισσους κυρίως από το γεγονός ότι σε κάθε μίσχο υπάρχει πάντα μόνο ένα άνθος και τα τέπαλα διατάσσονται σε δύο τριάδες τα εξωτερικά και τα εσωτερικά, ενώ στην ταξινόμηση των επιμέρους ειδών του γένους αυτού λαμβάνονται υπ’ όψιν το μέγεθος της σπάθης, το μέγεθος του άνθους, το μήκος του μίσχου, οι διαστάσεις των τεπάλων και βέβαια το σχήμα που έχει το χαρακτηριστικό πράσινο σημάδι που βλέπουμε στα εσωτερικά τέπαλα.

Ώρα και για λίγη φυτογεωγραφία τώρα!

Το γένος των Γαλάνθων έχει ως κέντρο γεωγραφικής εξάπλωσης την περιοχή του Καυκάσου, εκεί δηλαδή απαντούν τα περισσότερα είδη. Στη χώρα μας έχουν έως σήμερα βρεθεί 5 από τα 19 περιγεγραμμένα είδη παγκοσμίως. Το ένα εξ αυτών, ο Ικαριώτικος Γάλανθος που βρίσκουμε και στην Άνδρο, είναι το μοναδικό Ελληνικό ενδημικό, και μάλιστα μπορούμε να το θεωρήσουμε ως στενότοπο ενδημικό, καθώς απαντά σε τέσσερα και μόνο νησιά του Αιγαίου και πουθενά αλλού στον κόσμο.

Εκτός της Άνδρου και της Ικαρίας, όπου πρωτοβρέθηκε και περιγράφηκε, γνωρίζουμε πως υπάρχει στη Σκύρο και τη Νάξο. Ο βιότοπος που προτιμά είναι οι υγρές ρεματιές της ενδοχώρας των νησιών και σκιερά μέρη με πλούσιο χώμα σε πλαγιές που καλύπτονται από δέντρα πουρναριού ή ασφένταμου. Στην Ικαρία και τη Νάξο αναφέρεται πως ευδοκιμεί σε υψόμετρα μεγαλύτερα των 600 μέτρων, αλλά στην Άνδρο η παρουσία του ξεκινά από τα 300 μέτρα. Οι πληθυσμοί του είδους που έχουν καταγραφεί στην Άνδρο, είναι αρκετοί και εντοπίζονται κυρίως στις ρεματιές του κεντρικού ορεινού όγκου της Κουβάρας (Άρνη, Ρέματα, Βουρκωτή, Αποίκια, Εβρουσιές), και δευτερευόντως στο Βουνί, τα Διποτάματα και τις ρεματιές της ευρύτερης περιοχής του Αμμολόχου (σσ. η κόκκινη κουκκίδα δείχνει τη σχετική θέση του πληθυσμού που εντόπισα εγώ, ενώ με μαύρο σημειώνονται οι θέσεις των καταγεγραμμένων πληθυσμών σύμφωνα με τους Snogerup και λοιπούς συνεργάτες στην εργασία για τη Χλωρίδα της Άνδρου του 2006).

Απ’ ό,τι φαίνεται, πιθανότατα λόγω των δηλητηριωδών ουσιών που περιέχει το φυτό αυτό, το αποφεύγουν τα φυτοφάγα ζώα, έτσι γλιτώνει από την αδηφάγο μανία των απανταχού παρόντων κατσικιών. Η προστασία και η διατήρηση των πανέμορφων και σπάνιων αυτών φυτών είναι μια υποχρέωση όλων μας, γι΄αυτό και ως κατακλείδα του εν λόγω κειμένου μου θα θελα να ζητήσω απ’ όλες κι όλους εσάς που έχετε δει ή τύχει να δείτε τους γαλάνθους σε ανθοφορία να μην κόψετε άνθη, να μην ξεριζώσετε βολβούς, να μην καταστρέψετε με κανένα τρόπο το βιότοπό τους. Σκεφτείτε πόσο σπάνιο είδος είναι, πόσο σημαντική είναι η παρουσία του στην Άνδρο, πόσο τυχερές και τυχεροί είμαστε που έχουμε στο νησί μας ένα τέτοιο «κόσμημα».

Ευχή μου είναι να γίνει μια συντονισμένη προσπάθεια από ειδικούς επιστήμονες ώστε τα φυτά αυτά να καλλιεργηθούν και να διατηρηθούν και εκτός του φυσικού τους βιότοπου. Ελπίζω να μην καθυστερήσει πολύ να τελεσφορήσει η ιδέα που έχουμε με κάποιους συνεργάτες μου στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, σε συνεργασία με την Καΐρειο Βιβλιοθήκη, να αξιοποιηθεί το Κτήμα Αγαδάκη στ’ Απατούρια, προκειμένου να δημιουργηθεί ένας πρότυπος βοτανικός κήπος στην Άνδρο, όπου σπάνια και άλλα ενδιαφέροντα φυτά της χλωρίδας του νησιού μας -και του Αιγαίου γενικότερα- να καλλιεργηθούν, να αναδειχθούν, αλλά και να πολλαπλασιαστούν ώστε να διαδοθεί η χρήση τους ως καλλωπιστικών, χωρίς όμως να κινδυνεύουν οι αυτοφυείς πληθυσμοί τους από παράνομη συλλογή.

Davis, A. 2013. Galanthus ikariae. The IUCN Red List of Threatened Species 2013.

Dimopoulos, P., Raus, T., Bergmeier, E., Constantinidis, T., Iatrou, G., Kokkini, S., Strid, A., Tzanoudakis. D. 2013. Vascular plants of Greece. An annotated checklist: Botanic gardens and botanical museum Berlin-Dahlem, Berlin and Hellenic botanical society, Athens. Berlin, Germany. 372 pp.

Heinrich, M. 2004. “Snowdrops: The heralds of spring and a modern drug for Alzheimer’s disease”. Pharmaceutical Journal. 273 (7330): 905–6.

Mashkovsky, M.D., Kruglikova–Lvova, R.P. 1951. “On the pharmacology of the new alkaloid galantamine”. Farmakologia Toxicologia. 14: 27–30.

Phitos, D., Strid, A., Snogerup, S., Greuter, W. (eds.) 1995. The red data book of rare and threatened plants of Greece. World Wide Fund for Nature (WWF), Athens. 527 pp.

Snogerup, S., Snogerup, B., Stamatiadou, E., Bothmer, R., v. Gustafsson, M. 2006: Flora and vegetation of Andros, Kikladhes, Greece. Annales Musei Goulandris 11: 85- 270.